Không thể sống chung với dân chủ hình thức

Minh Cường thực hiện 

Không chống được bệnh dân chủ hình thức thì chính trị và quyền lực chính trị sẽ suy thoái chứ không chỉ suy thoái về đạo đức lối sống. 

Lúc sinh thời, luật sư - Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Hữu Thọ luôn trăn trở về việc thực hiện dân chủ, xây dựng nhà nước pháp quyền. Đặc biệt, ông phê phán kịch liệt lối dân chủ hình thức, hữu danh vô thực. Nhân kỷ niệm 15 năm ngày mất của ông (24-12-1996 – 24-12-2011), Pháp Luật TP.HCM trò chuyện với TS Hồ Bá Thâm, nguyên Trưởng ban Triết học và chính trị, Viện Nghiên cứu Phát triển TP.HCM (ảnh), người có nhiều nghiên cứu về vấn đề này, để một lần nữa chiêm nghiệm lại những tư tưởng của cố luật sư Nguyễn Hữu Thọ đặt trong bối cảnh sửa đổi Hiến pháp 1992 hiện nay.

TS Hồ Bá Thâm nói: “Dân chủ vừa là quyền lực của nhân dân cũng vừa là quyền tự do, quyền phát triển của công dân, của cộng đồng gắn với quyền con người, nó nằm ở trung tâm đời sống xã hội. Như vậy, dân chủ chính là cốt lõi bản chất nhân văn của lối sống thời đại văn minh pháp quyền. Dân chủ thực sự, dân chủ pháp quyền không phải là sản phẩm “ban ơn” từ trên xuống mà là sản phẩm của sự thức tỉnh của chính nhân dân về quyền của mình trong thực tế, nhất là khi chuyển dần sang xây dựng xã hội mới XHCN như nước ta ngày nay. 

Có bước tiến nhưng chưa tạo bước ngoặt 

Thưa tiến sĩ, trong bài phát biểu tại Đại hội MTTQ VN năm 1988, cố luật sư Nguyễn Hữu Thọ có nói: “Điều đau lòng là trong nhiều năm liền trôi qua, chúng ta vẫn còn duy trì những thứ hình thức, hữu danh vô thực đó. Khuyết điểm lớn của chúng ta là chưa có dân chủ thật sự”. Vậy hơn 20 năm qua, điều cốt lõi trong trăn trở của cố luật sư đã được cải thiện chưa?  

+ Những hạn chế về dân chủ mà cố luật sư Nguyễn Hữu Thọ nêu trên là có thật. Trong hơn 20 năm qua, điều cốt lõi trong trăn trở của ông đã được cải thiện một bước quan trọng kể cả về nhận thức và thực tiễn. Chúng ta đã chuyển sang dân chủ pháp quyền, tức là bớt áp đặt, bớt dân chủ hình thức, hạn chế lạm quyền… 

Chủ tịch Quốc hội khóa VII Nguyễn Hữu Thọ gặp gỡ các đại biểu Quốc hội để nghe phản ánh về nguyện vọng của nhân dân các địa phương. Ảnh tư liệu

Tuy nhiên, chúng ta vẫn chưa tạo nên bước ngoặt cơ bản về mặt dân chủ. Những hạn chế nói trên vẫn còn tồn tại và có mặt lại bộc lộ rõ hơn. Chẳng hạn, tổ chức của nhân dân thì nhiều nhưng thể chế còn gò bó nên khi dân bị xâm phạm quyền và lợi ích chính đáng thì rất ít khi thấy tổ chức của mình đâu…  

Dân chủ hình thức mà cố luật sư Nguyễn Hữu Thọ đề cập gây ra nhiều hệ lụy nhưng nhận thức đúng và khắc phục điều này là không dễ, thưa ông?  

+ Đúng! Lộng quyền, lạm quyền tất nhiên là tác hại lớn nhưng biểu hiện của bệnh dân chủ hình thức, hữu danh vô thực còn có tác hại lớn hơn, nhất là khi nó thành thói quen, vô cảm. Tìm thuốc trị cho căn bệnh này cũng không dễ. Nhưng không chống được các bệnh ấy thì chính trị và quyền lực chính trị sẽ suy thoái chứ không chỉ suy thoái về đạo đức lối sống. 

Tôi cho rằng những nghịch lý sau đây cần kiên quyết loại bỏ: Chẳng hạn, cán bộ có chức quyền chỉ lo cấp ủy không cơ cấu chứ không sợ dân không bầu, lo trách nhiệm với trên chứ ít lo trách nhiệm với dân… Chúng ta không thể mãi chần chừ và sống chung với các bệnh đó nữa. Muốn thế, cần phải coi dân chủ pháp quyền là cốt lõi của CNXH văn minh. Chúng ta cần đổi mới mạnh mẽ về thể chế để có điều này, nhất là trong việc sửa đổi Hiến pháp 1992 tới đây.  

Loại bỏ tâm lý thụ động chờ đợi  

Theo ông, sửa đổi hiến pháp lần này cần phải chú trọng đặc biệt vấn đề gì để tinh thần dân chủ được thể hiện xuyên suốt và việc đảm bảo dân chủ được thực hiện như mong muốn của cố luật sư Nguyễn Hữu Thọ?  

+ Trọng tâm phải là đổi mới thể chế để nhân dân thực hiện ngày càng đầy đủ, toàn diện quyền làm chủ, quyền dân chủ của mình cả cấp độ chính quyền nhà nước, cấp độ các tổ chức xã hội và cấp độ quyền công dân, quyền con người. Qua đó hình thành nên năng lực phòng, chống lạm quyền, bệnh dân chủ hình thức, hữu danh vô thực, át quyền, xâm phạm quyền dân chủ và bệnh vô trách nhiệm, trách nhiệm không rõ ràng. 

Cần lưu ý, muốn dân chủ hóa thật sự thì quyết định không chỉ ở sự lãnh đạo của Đảng mà quyết định nhất là nhân dân phải tự ý thức về dân chủ, nâng cao trình độ dân chủ, đấu tranh xây dựng và thực hiện quyền dân chủ của mình. Nói như cố luật sư Nguyễn Hữu Thọ: “Đừng có ảo tưởng rằng những người quan liêu, bảo thủ sẽ tự giác trao cho nhân dân quyền dân chủ…”. Nhân dân không tích cực đấu tranh (qua nhiều hình thức khác nhau) và xây dựng ý thức về quyền dân chủ của mình theo hiến pháp thì không có dân chủ pháp quyền. Cần bỏ tâm lý thụ động chờ đợi sự mở rộng hay ban ơn dân chủ từ trên. Mà muốn vậy phải có luật pháp trên cơ sở hiến pháp phù hợp. Đó cũng là tư tưởng Hồ Chí Minh về thực hiện dân chủ pháp quyền (thần linh pháp quyền), dân là gốc nước.  

Toàn bộ quyền lực là ở nơi dân  

Vậy những yêu cầu phải có về dân chủ trong nhà nước pháp quyền là gì? 

+ Trước hết, phải có thể chế đảm bảo cho toàn bộ quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân, của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân; đồng thời phải đảm bảo các quyền tự do, dân chủ, quyền phát triển của công dân khi xây dựng, vận hành thể chế. Nhà nước pháp quyền XHCN không phải là cai trị mà chủ yếu là kiến tạo môi trường để người dân thực hiện dân chủ, quyền phát triển của mình. Cho nên chúng ta nhấn mạnh vai trò lãnh đạo của Đảng, điều đó đúng nhưng phải đặt nó trong tương quan hợp lý là lãnh đạo để đảm bảo chứ không phải để hạn chế quyền lực của nhân dân.

Trong nhà nước pháp quyền, hiến pháp, pháp luật được ban hành là để giới hạn quyền lực nhà nước, chống lạm quyền, độc quyền, tiếm quyền, còn dân thì được làm tất cả những gì nhà nước không cấm. Nhà nước pháp quyền XHCN là phục vụ dân chứ không phải hành dân, cai trị dân. Muốn thế, phải có cơ chế kiểm soát quyền lực để chống những biểu hiện phi dân chủ, phi pháp quyền, phải có cơ chế kiểm soát quyền lực có hiệu lực giữa các cơ quan quyền lực nhà nước với nhau (vừa được ghi nhận trong văn kiện Đại hội XI), giữa đảng cầm quyền, nhà nước và nhân dân, nhất là phải thực hiện dân chủ xã hội rộng rãi, thực sự từ tổ chức xã hội, từ mọi người dân. Điều này cực kỳ quan trọng và quyết định khi chúng ta thực hiện chế độ một đảng cầm quyền. 

Xin cảm ơn ông.

Theo ông Nguyễn Hữu Châu (con trai cố luật sư - Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Hữu Thọ), lúc sinh thời, luật sư Nguyễn Hữu Thọ đã dành gần như cả cuộc đời của mình để đấu tranh cho dân chủ, dân sinh, dân quyền và nhà nước pháp quyền. Nhiều phát biểu của cố luật sư Nguyễn Hữu Thọ về dân chủ pháp quyền đến nay vẫn mang ý nghĩa thời sự nóng bỏng, chẳng hạn như: - Trăn trở về bản chất dân chủ của chế độ: Dân chủ XHCN là trái với quan liêu, tham nhũng như nước với lửa. - Dân chủ không thể có bằng sự ban ơn mà bằng sự đấu tranh: Đừng có ảo tưởng rằng những người quan liêu, bảo thủ sẽ tự giác trao cho nhân dân quyền dân chủ, tự giác cụ thể hóa để thực hiện sự nghiệp đổi mới. - Một Quốc hội chuyên trách: Nên ưu tiên cho người có trình độ, người ngoài cơ quan hành pháp ứng cử vào Quốc hội… Cần tránh hẳn tình trạng không hợp lý: Người chịu giám sát lại tham gia giám sát.

Nguồn: Pháp luật tp HCM