Andreas Lorenz
Ba Cơ dịch
Lời của Nhà xuất bản: Andreas Lorenz là thông tín viên của báo Spiegel từ 1982 đến 1986 ở Moscow. Năm 1988, ông đến Bắc Kinh lần đầu tiên và ngoài những việc khác đã trải qua lần chấm dứt đẫm máu của phong trào dân chủ vào ngày 4 tháng 6 năm 1989. Con đường thông tín viên nước ngoài dẫn ông đến Warsaw năm 1991, nơi ông dõi theo sự phát triển của Ba Lan và của các quốc gia vùng Baltic sau đổi mới.
Năm 1996 ông đến Đông Nam Á và chẳng bao lâu sau đấy đã chứng kiến chính quyền Suharto sụp đổ ở Indonesia và lực lượng Khmer Đỏ từ bỏ cuộc đấu tranh của họ ở Campuchia. Từ năm 1999 ông trở lại sống ở Bắc Kinh và viết cho tờ Spiegel về lần khởi dậy đầy thu hút của Trung Quốc và những mâu thuẫn của nó cho tới cuối 2010.
Trong quyển sách này, với kiến thức sâu sắc của mình, ông mô tả những phát triển hết sức nhanh chóng ở Viễn Đông và phác họa nhân vật có nhiều quyền lực nhất: Trung Quốc. Nhưng ông cũng phân tích với tầm nhìn xa những yếu tố nào có thể cản trở sự vươn lên của châu Á: chế độ độc tài, xung đột lãnh thổ và ô nhiễm môi trường.
Lời của người dịch: Tại sao lại có bản dịch này? Đơn giản là mình tình cờ đọc được quyển sách này, thấy có nhiều điều thú vị nên muốn trích dịch vài chương chia sẻ với mọi người. Đơn giản thế thôi. Người dịch không hề nhận được sự giúp đỡ của bất cứ ai cả, và cũng không có một thế lực nào xúi giục đâu. Ba Cơ mời các bạn đón đọc.
“Phương Đông mới”
Lịch sử đã chấm dứt hay bây giờ nó mới thật sự bắt đầu?
Đó là ngày Chủ Nhật, ngày 10 tháng 3 năm 1985. Tiếng nhạc trang nghiêm vang lên trong buổi sớm mai trên đường phố của Frunse, thủ đô của nước Cộng hòa Xô viết Kyrgyzstan, được đặt theo tên của người lãnh đạo quân đội Mikhail Vasilyevich. Đó là dấu hiệu rõ rệt cho việc một quan chức cấp cao đã qua đời, hoặc là ở đây trong Trung Á hoặc là ở Moscow xa xôi, nằm cách năm giờ bay về phía Tây. Và quả thật là như vậy: người có nhiều quyền lực nhất của Liên bang Xô viết, Konstantin Ustinovich Chernenko, đã không qua khỏi một cơn bệnh phổi nặng. Người tổng bí thư của Đảng Cộng sản Liên xô chỉ giữ chức vụ có 13 tháng.
Tôi đã trải qua lần bắt đầu chấm dứt của một vương quốc rộng lớn như thế đấy. Trong lịch sử, đó không phải là một hiện tượng mới: đế quốc suy tàn, thành phố lớn chìm vào trong quên lãng. Ai mạnh vào ngày hôm qua thì lại yếu vào ngày hôm nay, ai hôm nay đang sống trong một góc nhỏ thì ngày mai lại có thể là một nhân vật quan trọng. Dịch bệnh và nạn đói, thảm họa khí hậu và khủng hoảng kinh tế, chính trị gia bất tài và tướng lĩnh điên rồ làm cho những quyền lực thoái trào, các quốc gia khác bước vào vị thế đó.
Ví dụ Trung Quốc cho thấy một vương quốc phát triển cao với trên 150 triệu dân cư, với một hệ thống kênh tưới nước tinh vi, quan lại được đào tạo tốt và với một hạm đội đã vươn đến tận Đông Phi trong thế kỷ 15 lại bất thình lình tự nguyện từ giã thế giới và còn quên cả những phát minh của chính mình như thế nào.
Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, những kẻ đã từng kiêu hãnh thống trị thế giới – ngày nay là những quốc gia hết sức bình thường với một núi nợ. Venice, từng là tâm điểm của thương mại thế giới, chỉ còn là một nơi thu hút khách du lịch. Có ai còn nhớ đến những vương quốc hùng mạnh của châu Á, như Vương quốc Malasia Srivijaya trên Sumatra, vương quốc mà đã kiểm soát thương mại ở Eo biển Malacca trong thế kỷ thứ 8 và đã là một trong những trung tâm Phật giáo lớn nhất trong Đông Nam Á?
Vào cái ngày tháng 3 năm 1985 có nhiều hậu quả đó, một đồng nghiệp người Thụy Điển và tôi đã chuẩn bị tinh thần cho một cuộc tranh giành quyền lực kéo dài cho người kế nhiệm Chernenko. Tuy vậy, chúng tôi vẫn cẩn thận ngừng chuyến đi khảo sát Kyrgyzstan – và bị bất ngờ. Ngay trong buổi tối đó, trong lúc máy bay đỗ lại trên cảng hàng không của thành phố Ufa gần Ural, một nữ tiếp viên hàng không tóc vàng của Aeroflot rạng rỡ nói với chúng tôi: “Chúng tôi đã có một tổng bí thư mới. Ông ấy có tên như là Gorbunov hay sao ấy.”
“Gorbunov” hóa ra là Mikhail Gorbachev, một quan chức ngành nông nghiệp từ Stavropol, cho tới lúc đấy hầu như không có tiếng tăm gì. Phần còn lại là lịch sử. Mikhail Gorbachev cải tổ Liên bang Xô viết, và chẳng bao lâu sau đó những từ ngữ mới của hy vọng, perestroika và glasnost, cải tổ và minh bạch, lan truyền đi khắp nước, những từ ngữ mà cũng trở thành những từ chắp cánh ở nước ngoài. Tôi không thể nào quên được khoảng khắc khi nhà vật lý nguyên tử và cũng là người bất đồng chính kiến Andrei Sakharov bước ra khỏi con tàu hỏa trên sân nhà ga Kazansky ở Moscow như một người tự do vào sáng sớm ngày 19 tháng 12 năm 1986. Không ai khác hơn là chính tổng bí thư của Đảng Cộng sản Liên xô đã gọi điện và mời ông quay trở lại – Liên bang Xô viết đã trở thành một đất nước khác.
Vài tháng trước đó, lò phản ứng hạt nhân ở Tchernobyl đã nổ tung. Thảm họa đấy được xem như biểu tượng cho tính dễ vỡ của đất nước này và cho tính bất lực không thể phản ứng nhanh chóng được của nó. Lời đe dọa của người Mỹ, chạy đua vũ trang với những kế hoạch chiến tranh trong vũ trụ để đẩy người Xô viết vào tình trạng phá sản, xói mòn lòng tự tin của họ. Cuộc chiến ở Afganistan làm cho họ kiệt quệ, tham nhũng làm cho họ yếu đi. Cường quốc thế giới tan rã.
Ngày nay, nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kyrgyzstan có tên là Kyrgyzstan. Thủ đô không còn mang tên Frunse mà là Bishkek. Đất nước tuy lao đao trong khủng hoảng nhưng độc lập, công dân của nó được phép đi bầu – một nền dân chủ còn trong trứng nước. Người Mỹ cũng có ở đây nữa, với một căn cứ không quân ở cảng hàng không quốc tế Manas.
Bức màn sắt rơi xuống, những nhà Xã hội chủ nghĩa Thống nhất của CHDC Đức biến mất cùng với An ninh Quốc gia và những món ăn phụ cốt làm cho no. Nhà độc tài Romania cuồng vĩ Nicolae Ceauşescu và Elena vợ của ông ấy đã kết liễu trong vũng bùn trên sân của một trại lính vào Giáng Sinh 1989 – bị những người cầm quyền mới bắn chết. Cuộc Chiến tranh Lạnh chấm dứt.
Đối với nhà chính trị học người Mỹ Francis Fukuyana, điều đấy giống như “Chấm dứt lịch sử”, như ông đã gọi quyển sách xuất bản năm 1992 của ông như vậy. Sự tan rã của Liên bang Xô viết, ông lý luận, đã chứng tỏ rằng mô hình của nền dân chủ tự do phương Tây không có cạnh tranh trên khắp thế giới.[1]
Hai mươi năm sau đấy, tình hình không còn rõ ràng như thế nữa. Dường như là lịch sử lại bắt đầu mới. Vì ở Viễn Đông có một quyền lực đang lớn lên, một quyền lực mà trong những phần rộng lớn là phi dân chủ nhưng mặc dù vậy sẽ quyết định cuộc sống của chúng ta. Đó là một quyền lực đầy quyến rũ và đồng thời cũng không lường trước được: châu Á.
“Một ngày nào đó, châu Á sẽ đảo lộn thế giới, không một thứ gì sẽ còn như nó đang là. Hàng tỉ người bước vào hiện đại, hàng trăm triệu người sẽ được giải thoát khỏi móng vuốt của sự nghèo đói”, Kishore Mahbubani tiên đoán, trước đây là Permanent Secretary của Bộ Ngoại giao Singapore. Quá trình này đi cùng với “sự giải phóng tư tưởng con người”. Thế giới không phải đã đi đến ‘chấm dứt lịch sử’, như Fukuyama tiên đoán, mà là đến ‘chấm dứt kỷ nguyên thống trị của phương Tây trong lịch sử thế giới”.[2]
Châu Á năng động, người sống ở đây nhiều không thể tưởng được, nó có nhiều tiền tới mức ảnh hưởng của nó tăng liên tục – ở châu Phi, châu Mỹ La tinh hay ở châu Âu, trong những ủy ban quốc tế như Quỹ Tiền tệ Quốc tế hay Liên Hiệp Quốc.
Nhưng: cùng với sự lớn mạnh của châu lục đã hình thành những mối bất an mới, thế giới không hòa bình hơn. Có những mối nguy hiểm đang đe dọa từ châu Á vì:
Nhưng: cùng với sự lớn mạnh của châu lục đã hình thành những mối bất an mới, thế giới không hòa bình hơn. Có những mối nguy hiểm đang đe dọa từ châu Á vì:
- Đã bắt đầu một cuộc chạy đua vì nguyên liệu, những nguyên liệu phải nuôi dưỡng cho sự thăng tiến của châu Á;
- thay vì giải quyết mâu thuẫn ở bên cạnh bàn thương lượng, những chính phủ có tinh thần chủ nghĩa dân tộc đã cổ vũ cho những cuộc tranh chấp về đường hàng hải, đảo và biên giới mà có thể dẫn đến một cuộc chiến tranh;
- quân đội nhiều nước châu Á đang tăng cường vũ trang mạnh;
- những kẻ thống trị không lường trước được ở Triều Tiên đang ngồi trên quả bom nguyên tử;
- thống trị ở Trung Quốc, đất nước mạnh nhất châu Á, là một đảng mà không biết được rằng liệu đảng này có khả năng giải quyết một cách hòa bình các xung đột xã hội đang tăng lên hay không;
- môi trường châu Á bị ô nhiễm nhiều đến mức có thể là hàng trăm nghìn người sẽ lên đường đi tìm nước sạch và không khí sạch mà trong lúc đó không hề quan tâm đến đường biên giới quốc gia;
- ngày càng có nhiều người chen chúc nhau quanh những nguồn nước ngày càng ít đi. Khi các con sông băng của Himalaja tan chảy, mạch sống của hàng triệu người có nguy cơ bị khô cạn.
Ngôi sao mới trên bầu trời
Con lắc đang dao động từ phương Tây về phương Đông mà không thể ngăn lại được. Sau khi khối Đông Âu tan rã đã xảy ra một sự việc khủng khiếp. Tổ chức khủng bố al-Qaida tấn công hai chiếc tháp của World Trade Center ở New York và Ngũ Giác Đài ở Washington vào ngày 11 tháng 9 năm 2001, gần 3000 người chết. Chính phủ Mỹ trả lời bằng những cuộc không kích Afghanistan và cuộc chiến tranh chống Saddam Hussein ở Iraq.
Kể từ lúc đấy, USA, kẻ chiến thắng trong cuộc chạy đua quân sự và ý thức hệ với Liên bang Xô viết, trong mắt của nhiều người ở châu Á và phần còn lại của thế giới, đã đánh mất chức năng gương mẫu như là đất nước của tự do và dân chủ. Trước đó, họ đã thường hành xử không được lịch sự cho lắm. Nhân danh tự do, họ đã tàn phá nhiều phần rộng lớn của Việt Nam hay cùng kích động một cuộc đảo chính ở Chile năm 1973 để lật đổ tổng thống cánh tả lúc đó là Salvador Allende.
Thật ra thì những lỗi lầm của quá khứ không cần phải được lập lại, nhưng sau 9/11 cường quốc thế giới giận quá mất khôn. Nguyên Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Colin Powell trình ra cho Hội đồng Bảo an LHQ những bằng chứng cho sự tồn tại của vũ khí hủy diệt hàng loạt trong Iraq – những cái sau này lộ ra là giả. Và mặc dù không có bằng chứng cho việc Iraq là căn cứ của al-Qaida, quân đội Mỹ vẫn tấn công đất nước này.
Washington sau đó đứng trên thế giới như là một kẻ nói dối, giải thích khác đi mục đích của hành động quân sự: nền dân chủ cần phải được thiết lập ở Iraq. Nhưng vì mục tiêu của họ, xuất khẩu những giá trị của “phương Tây”, mà người Mỹ lại triệt tiêu chính những giá trị đó: họ tra tấn tù nhân trong trại giam Abu Ghraib ở Bagdad và ở những nơi khác. Với vùng đất Guantánamo lọt giữa Cuba, họ đã tạo nên một nơi mà trong đó luật pháp không còn có giá trị gì nữa. CIA thiết lập, ngoài những nơi khác là ở Ba Lan, những nhà tù bí mật mà trong đó họ đã ép cung những người bị họ bắt cóc.
Tiếp theo thảm họa chính trị của một cường quốc là thảm họa về kinh tế: ngân hàng Mỹ với chính sách cho vay mang nhiều rủi ro và những sản phẩm đầu tư đáng ngờ đã gây ra một cuộc khủng hoảng tài chính trên khắp thế giới. Nhiều công ty tài chính Mỹ như Lehman Brothers và hãng bảo hiểm AIG khánh kiệt, gã khổng lồ về ô tô General Motors tuyên bố phá sản. Gần mười hai nghìn tỉ USD đã tan biến vào trong không khí, theo ước tính của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF). Người đóng thuế khắp nơi trên thế giới đã phải vào cuộc để cứu các công ty tài chính đang suy yếu và ngăn chận không cho nền kinh tế thế giới suy sụp hoàn toàn.
Đồng thời, một ngôi sao mới đã mọc lên ở phương Đông: châu Á. Cuộc khủng hoảng đã không gây thiệt hại nhiều cho Trung Quốc, Ấn Độ và những quốc gia châu Á khác – còn ngược lại: sức mạnh kinh tế của họ cứ tăng lên và tăng lên. Năm 2008 và cuộc khủng hoảng tài chính dường như đã xác nhận tất cả các tiên đoán, rằng chẳng bao lâu nữa thế giới sẽ là một thế giới khác.
Thời gian vừa qua, người ta ngày càng nhận thức rằng USA sẽ không còn là cường quốc dẫn đầu đơn độc nữa. “Cuộc khủng hoảng kinh tế là một biểu tượng cho sự dịch chuyển của trung tâm trọng trường thế giới từ Đại Tây Dương sang Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương”, cựu bộ trưởng Bộ Ngoại giao Mỹ Henry Kissinger nói. Ông ấy thêm vào đó, nửa đùa cợt: Ấn Độ và Trung Quốc có thể giúp Mỹ đang suy yếu về kinh tế với một kế hoạch Marshall – như USA đã vực châu Âu bị tàn phá dậy sau Đệ nhị Thế chiến.[3]
Nhiều người châu Âu dần dần hiểu ra rằng châu lục cổ xưa của họ sẽ không còn đóng vai trò nào lớn lao trong tương lai nữa. Giấc mơ về “thế kỷ châu Âu” dường như đã kết thúc trước khi nó thật sự bắt đầu. Ngay từ bây giờ đã lan truyền những kịch bản, rằng đến một ngày nào đó châu Âu sẽ biến thành một viện bảo tàng to lớn – với những phong cảnh đẹp và những ngôi nhà thời Trung cổ. Châu Âu, như nhà chính trị học người Bulgaria Ivan Krastev nói, giống như “một thế lực đã về hưu” – thông thái, nhưng thụ động, thịnh vượng, nhưng nhân nhượng. EU tránh né rủi ro, là “một thế lực chẳng ở đây mà cũng không ở kia”, người Bulgaria nói. Phát triển nhân khẩu góp thêm phần của nó vào trong đấy: châu Âu ngày một già đi.[4]
Với những thành công về mặt kinh tế của mình, châu Á cũng phát triển lực thu hút về mặt chính trị. Ví dụ như sau cuộc Cách mạng Hoa lài ở Bắc Phi và Cận Đông năm 2011, người Ai Cập nhìn về Indonesia, nước cũng chịu nhiều ảnh hưởng của Islam và đã thành công trong việc dân chủ hóa sau khi lật đổ nhà độc tài Haji Mohamed Suharto. Viễn Đông có thể là gương mẫu cho Bắc Phi hay không?
Ở châu Âu và USA lại có những nhà chính trị và giám đốc nào đó liếc mắt ưa thích các hệ thống độc tài của những quốc gia châu Á như Trung Quốc hay Singapore. Ở đấy, họ nói, tất cả đều hoạt động tốt hơn và có hiệu quả hơn là trong châu Âu xưa cũ. Nước Cộng hòa Nhân dân có phải là mô hình có hiệu quả hơn không?
Trung Quốc – và Nga – có thể là mô hình đối trọng với những nền dân chủ tự do hay không, những nền dân chủ được nhiều chính phủ cảm nhận là quá gia trưởng? Giáo sư chính trị người Israel Azar Gat cho rằng chiến thắng của nền dân chủ trên thế giới hoàn toàn không phải là một việc chắc chắn: “Ngày nay, Trung Quốc tư bản phi dân chủ đưa ra không những một chính sách không can thiệp mà cả một chính sách của hỗ trợ quyền độc lập quốc gia, của những giá trị của một nhóm và của sự đa nguyên ý thức hệ trong hệ thống quốc tế. Điều đấy là một điều thu hút không những cho các chính phủ mà cả cho người dân nữa, vì nó là một sự lựa chọn khác với USA và sự thống trị của phương Tây, cũng như là một lực đối chọi lại với những thế lực toàn cầu hóa mù quáng, quét sạch đi tất cả.” “Chiến thắng cuối cùng của dân chủ”, Gat lo ngại, “hoàn toàn không phải là điều đã được định trước.”[5]
Đồng thời, đối với nhiều người trong châu Âu và châu Mỹ, Viễn Đông là một cái gì đó đáng sợ. Họ lo sợ những gã khổng lồ châu Á mới với một lực lượng lao động rẻ tiền dường như là vô tận, với những tập đoàn có va li đầy tiền mà họ dùng chúng để tài trợ cho tiêu dùng ở Mỹ. Họ lo sợ về việc làm của họ, về tính ổn định, về sự an toàn của họ.
Hiện giờ Trung Quốc đang cố gắng tự củng cố lấy chính mình với một sự tự tin mới. Trung Quốc tuyên bố muốn cải tổ hệ thống tài chính quốc tế, và ngày càng hay chơi lá bài quyền lực chính trị của mình. Như khách quốc gia được nhắc nhở trước, rằng đừng nên đề cập đến nhân quyền nếu như họ muốn tiếp tục có quan hệ tốt đẹp. Thông qua “Tổ chức Hợp tác Thượng hải” (SCO) ngay từ bây giờ Bắc Kinh đã phổ biến sự thông hiểu riêng của mình về đúng và sai trong số hàng triệu người ở Trung Á.
Nhà chính trị học người Anh Martin Jacques trong quyển sách “When China Rules the World” của ông ấy cho rằng sự vươn lên của Trung Quốc chỉ riêng vì độ lớn của nó thôi là đã không thể nào ngăn cản được. Lực hút của nó “trong tương lai sẽ tăng theo hàm mũ. Khối đồ sộ Trung Quốc sẽ bắt buộc phần còn lại của thế giới thích nghi với cách Trung Quốc để cho mọi việc diễn ra.”[6] Ví dụ như với thặng dư ngoại tệ của mình, đất nước này mua công trái nhà nước và qua đó lấp đầy những lỗ hổng trong ngân sách của các nước châu Âu. Chính phủ nào sẽ chống cự lại với Đảng Cộng sản khi sự sung túc hay thiếu hụt tài chính của họ phụ thuộc vào nó một phần lớn?
Thế giới được tạo ra sau Đệ nhị Thế chiến là thế giới của ngày hôm qua. Nhưng con người cần phải phản ứng trước “phương Đông Mới” như thế nào? Người ta cần phải đối xử với một gã khổng lồ như Trung Quốc ra sao? Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton trong một cuộc trao đổi với nguyên thủ tướng Úc Kevin Rudd đã tóm gọn điều đấy bằng một câu hỏi: “Anh nói không úp mở với ngân hàng của anh như thế nào?”[7] Bà muốn ám chỉ rằng Bắc Kinh là người mua tín phiếu và công trái Mỹ nhiều nhất – và qua đó mà tài trợ cho thâm hụt Mỹ. Và anh không nên chọc giận kẻ đang ngồi trên quỹ tiền của anh. Cộng đồng quốc tế sẽ ra sao khi Trung Quốc hay Ấn Độ quyết định các điều luật? Các chế độ chuyên quyền và giả dân chủ ở châu Á, trước hết là Trung Quốc, có thật sự là mô hình cho những quốc gia khác hay không?
Quyển sách này muốn góp phần mang nét thu hút của châu Á cũng như những mặt tối của nó lại gần hơn. Một phần lớn tập trung vào Trung Quốc, vì Trung Quốc là động cơ của sự thăng tiến châu Á.
Nó không xem xét đến những nước của Cận và Trung Đông như Israel hay Iran, cũng không xem xét đến các quốc gia ở Thái Bình Dương như Úc và New Zealand. Tôi tập trung vào một vài ví dụ và những phát triển mới ở Nam Á, Đông Nam Á và Đông Á.
Tôi đã sống trên châu lục đầy quyến rũ này từ lâu. Kinh nghiệm và trải nghiệm trong nhiều nước ở đấy được mang vào trong quyển sách này. Cộng thêm vào đó, sách, nhật báo, tạp chí và những nghiên cứu cũng là nguồn. Thêm nữa là các trao đổi với đồng nghiệp, chuyên gia và chính khách – và với người dân châu Á.
[1] Francis Fukuyama: “The End of History and the Last Man”, Free Press, New York, 1992
[2] Kishore Mahbubani: The New Asian Hemisphere”, Public Affairs, New York, 2008
[3] Trong truyền hình Ấn Độ NDTV, 19/11/2008 http://www.youtube.com/watch?v=YBW4BwikJOk
[4] Ivan Krastev: “A retired Power”, The American Interest, July-August 2010
[5] Azar Gat, David Deudney, G. John Ikenberg, Ronald Inglehart, Christian Welzel: “Which Way is History Marching? Debating the Authoritarian Revival”, Foreign Affairs, July-August 2009
[6] Martin Jackes: “When China Rules the World”, Allen Lane, Penguin Group, London 2009
[7] Wikileaks, 28/03/2009, tài liệu của Bộ Ngoại giao Mỹ, “Secretary of State:(u), Secretary Clinton, March 24, 2009
Nguồn: Ba Cơ Thư Quán
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét